Rzewuski Franciszek h. Krzywda (ok. 1730–1800), pisarz polny koronny, poseł polski w Petersburgu, marszałek nadworny koronny. Był synem Michała, woj. podolskiego (zob.), i jego drugiej żony Franciszki z Cetnerów, bratem Jana (zob.) i Kazimierza (zob.).
Po raz pierwszy na arenie publicznej R. wystąpił jako poseł ziemi chełmskiej na sejm 1752 r., tytułowany był wówczas szambelanem (został nim w maju 1748) i starostą kamionackim. W czasie tego sejmu 20 X otrzymał po ojcu, awansowanym na woj. podlaskiego, urząd pisarza polnego kor. Po zerwaniu sejmu podpisał przygotowywany przez Czartoryskich remanifest potępiający owo zerwanie. Jego wniesienie zostało udaremnione przez wycofanie się hetmana Jana Klemensa Branickiego. W literaturze (W. Konopczyński) przypisuje się R-emu posłowanie na sejm 1754 r. z Inflant; bardziej prawdopodobne jest, iż posłem tym był jego brat Jan, określony jako szambelan, podczas gdy R. był już wszak pisarzem polnym kor. W tym czasie R. zaprzyjaźnił się ze Stanisławem Poniatowskim przyszłym królem. Wg niego R. cieszył się wtedy opinią najelegantszego i najbardziej faworyzowanego przez kobiety młodego człowieka w Polsce. Adorator córki Augusta Czartoryskiego Izabeli, stał się R. jednym z czynniejszych działaczy stronnictwa «familii». Dlatego w r. 1757, gdy August III i Henryk Brühl przymusowo rezydując w Polsce szukali zbliżenia z «familią», R. otrzymał order Orła Białego. Zapewne przeciwnicy spreparowali wówczas list R-ego do nieznanej osoby z datą 3 II 1757, odsłaniający jego rzekome związki z Prusami i antydworskie knowania Czartoryskich wspólnie z Potockimi. Od połowy kwietnia do połowy lipca 1758 przebywał w Petersburgu towarzysząc królewiczowi Karolowi. R. spodobał się cesarzowej Elżbiecie, która podobno chciała, aby zastąpił Stanisława Poniatowskiego na stanowisku posła saskiego w Petersburgu.
Na sejm 1758 r. posłował R. z woj. ruskiego. Dn. 9 III 1761 marszałkował sejmikowi ziemi halickiej i został wybrany na posła. Na sejmie podpisał wraz z kilkudziesięcioma posłami, stronnikami «familii» manifest uznający go za nielegalny, gdyż, choć nadzwyczajny, zwołany został bez odpowiedniej uchwały rady senatu. W liście do Stanisława Konarskiego (30 III 1761) chwalił I tom „O skutecznym rad sposobie” jako «książkę wydaną na informacją narodu naszego wolność kochającego a wolność nierządem azardującego». Na sejm 1762 r. posłował z woj. ruskiego. W okresie przygotowań do konfederacji Czartoryskich i w czasie bezkrólewia R. należał do najaktywniejszych działaczy stronnictwa, ściśle współpracując ze Stanisławem Poniatowskim. Był jednym z organizatorów milicji Czartoryskich w woj. ruskim. Na jej czele wraz z Adamem Kazimierzem Czartoryskim, Franciszkiem Ksawerym Branickim i Michałem Ronikierem przeforsował wybór deputatów «familijnych» na Trybunał Kor. Jego reasumpcja (otwarcie) w Piotrkowie 10 X 1763 miała być decydującą próbą sił między Czartoryskimi a ich przeciwnikami, lecz nie doszło do niej z powodu śmierci Augusta III.
Na sejm konwokacyjny R. wybrany został z sejmiku halickiego wraz z F. K. Branickim, ale doszło między nimi do niesnasek. Na sejmie wystąpił z pochwałą kanclerza Michała Czartoryskiego za wniesienie projektu kolegialności Sądów Asesorskich, a na sesjach 7 i 9 VI 1764 poparł wniosek Andrzeja Zamoyskiego ograniczenia władzy hetmańskiej. Sejm wybrał go na deputata do «rady przy prymasie» i deputata do «konferencji z ministrami dworu petersburskiego». Dn. 2 VII 1764 konfederacja generalna, której był konsyliarzem, postanowiła wysłać go jako swego posła do Petersburga. W instrukcji marszałek konfederacji August Czartoryski polecił mu notyfikować uznanie tytułu cesarza Wszechrosji, podziękować Katarzynie II za dotychczasową pomoc i prosić o dalszą do czasu pacyfikacji Rzpltej. R. był jednak przede wszystkim człowiekiem zaufania Stanisława Poniatowskiego, który już od r. 1762 skupił w swych rękach kierownictwo dyplomatycznych działań «familii». Nie cieszył się natomiast sympatią Augusta Czartoryskiego i Poniatowski wyrażał obawę, iż w wypadku gdyby Czartoryski został królem, wywarłby na R-m swój resentyment.
R. wyjechał do Rosji w połowie lipca; pierwszą relację z Petersburga wysłał 9 VIII 1764. Korespondencja R-ego ze Stanisławem Augustem – obejmująca niegdyś dwa tomy – przepadła wraz z całą częścią archiwum króla, wywiezioną z Polski przez ks. Stanisława Poniatowskiego; zachowały się jedynie streszczenia. Głównym zadaniem zleconym R-emu przez przyszłego monarchę było uzyskanie zgody Katarzyny II na zniesienie liberum rumpo i wprowadzenie zasady większości głosów na sejmikach poselskich. Miał również szukać jej protekcji przeciw antypolskim działaniom Prus, starać się o subsydium pieniężne, a później o poparcie starań o uznanie tytułu królewskiego Stanisława Augusta przez Turcję, Austrię i państwa burbońskie. R. od razu napotkał poważne trudności. Nie mógł uzyskać bezpośrednich kontaktów z Katarzyną II, konstatował wrogą postawę faworyta G. Orłowa i niektórych dygnitarzy rosyjskich oraz antypolskie wpływy Prus. Częściowe poparcie znalazł jedynie u ministra N. Panina, a zwłaszcza u jego doradcy K. Salderna. W tej sytuacji R. doradzał wstrzymać się na sejmie koronacyjnym od uchwał ograniczających liberum veto, natomiast zawrzeć alians z Rosją, po którym łatwiej by było uzyskać jej zgodę na reformy ustrojowe. Po sejmie koronacyjnym R. mianowany został posłem nadzwycz. z ramienia króla i Rzpltej i 19 II 1765 złożył odpowiednie listy uwierzytelniające. W nowej instrukcji Stanisław August zalecił mu ostrożną i wyczekującą postawę wobec rosyjskiej propozycji aliansu i postawienie jako warunku akceptacji rosyjskiej gwarancji ustroju polskiego i anulowania traktatu z r. 1704 (przyznającego Polsce zwrot Inflant) zgody Rosji na zniesienie liberum veto, na zwiększenie wojska i na kilka innych pomniejszych polskich postulatów. Oficjalna instrukcja z kancelarii kor. jeszcze bardziej krępowała R-ego nakazując mu w sprawie aliansu przyjęcie postawy biernej i odbieranie rosyjskich propozycji jedynie ad referendum. Panin uznał, że oficjalna instrukcja R-ego nie daje podstaw do wszczęcia rokowań o alians. Zniechęcony R. poprosił 5 III 1765 o urlop i natychmiast go uzyskał, odłożył jednak wyjazd o kilka tygodni, aby z pomocą Panina odparować intrygi Orłowa przeciw Stanisławowi Augustowi. Cel ten, jak twierdził, osiągnął. Na audiencji pożegnalnej Katarzyna II zaleciła mu powiadomić króla, że najważniejszą sprawą jest załatwienie jej postulatów dotyczących dysydentów. Dn. 24 V 1765 opuścił Petersburg.
W Warszawie brał udział w naradach tzw. konferencji króla cum ministerio. Stanął tam po stronie króla w jego konflikcie z Czartoryskimi w sprawach monetarnych, również jako członek Komisji Skarbowej Kor. był w niej jego rzecznikiem. Używany był też przez króla do kontaktów z ambasadorem rosyjskim N. Repninem. W lipcu 1765 z inspiracji króla napisał list do Panina, proponując, by ten przesłał mu projekt traktatu aliansu polsko-rosyjskiego, aby mógł za powrotem do Petersburga przedstawić stanowisko polskiej strony. Propozycję tę Panin odrzucił. W dn. 4–7 IX jako konsyliarz konfederacji generalnej uczestniczył R. w sejmiku elekcyjnym ziemi halickiej, na którym wybrano podkomorzego i członków sądu ziemskiego. Perspektywa poprawy stosunków polsko-rosyjskich po warszawskiej misji K. Salderna (kwiecień 1766) spowodowała decyzję powrotu R-ego do Petersburga. Stanisław August powiadomił o tym Katarzynę II listem z 28 IV 1766. Nowa instrukcja «do traktowania z dworem rosyjskim», którą musiał zaprzysiąc 8 V 1766 w obecności wyznaczonych przez sejm koronacyjny komisarzy, utrudniała mu niezwykle prowadzenie tych pertraktacji. R. mógł jedynie przekazywać propozycje rosyjskie do Warszawy, skąd otrzymywać miał rezolucje królewskie opatrzone podpisami komisarzy wyznaczonych przez sejm koronacyjny. Było to wynikiem braku zaufania ze strony Czartoryskich do R-ego. Postulaty, jakie wysunąć miał wobec strony rosyjskiej nosiły charakter maksymalistyczny, zakładane zaś ustępstwa w sprawie dysydenckiej sprowadzały się do wprowadzenia stopniowo (przez parę kolejnych sejmów) tolerancji.
R. przybył do Petersburga 24 VI 1766. Początkowo przyjęty został dobrze, gdyż Katarzyna II liczyła na współdziałanie Stanisława Augusta i Czartoryskich w załatwieniu po swej myśli sprawy dysydenckiej i przewidywała zawarcie aliansu. W rozmowach z Paninem uzyskał R. jedynie aprobatę dla utrzymania konfederacji i przedłużenia sejmu i dla zwiększenia dochodów skarbu. Podobno (wg późniejszej pośredniej relacji R-ego) Panin gotów był poprzeć powiększenie wojska polskiego do 60 tys. W konkretne jednak pertraktacje na temat aliansu nie wchodził i na pierwszy plan wysuwał postulaty w sprawie dysydenckiej. Daremnie starał się R. jak najkorzystniej przedstawić stosunek do nich strony polskiej i równie daremnie przedkładał w swych relacjach konieczność pójścia na ustępstwa. Powoływał się na Panina, że nawet częściowe tylko przyznanie równouprawnienia politycznego dysydentom zadowoli Katarzynę II. Dn. 20 IX informował, że Repnin ma upoważnienia do zawarcia odpowiedniego układu; 22 X donosił, że Rosjanie przekonani są o złej woli Czartoryskich. W relacji z 28 X stwierdził, że alians i rozgraniczenie są nieaktualne, gdyż wszystko przesłoniła sprawa dysydencka i zgłosił chęć dymisji. Ponawiał prośbę o nią w następnych listach. Król wyraził zgodę w liście z 4 XII. Dn. 23 XII miał R. pożegnalną audiencję u Katarzyny II. Dn. 2 I 1767 rozmawiał jeszcze z Paninem, który wyraził niezadowolenie z uchwał sejmu dotyczących postulatów rosyjskich w sprawie dysydenckiej. Wskutek choroby R. opuścił Petersburg dopiero w 2. poł. stycznia. Formalnie był to urlop «dla poratowania zdrowia». Propaganda barska głosiła, że R. w czasie swej misji zawarł tajny układ w sprawie równouprawnienia dysydentów, gwarancji i wprowadzenia dalszych wojsk rosyjskich do Polski. Po wyjeździe z Petersburga przebywał dłuższy czas za granicą. Jesienią 1767 był w Holandii. Z jego listów do Pelagii Potockiej wiadomo, że w okresie od września do grudnia 1769 przebywał w Paryżu. W kwietniu 1770 kontaktował się tam z G. B. de Mablym i C. de Rulhiere’em, w czerwcu t. r. konferował z ministrem E. F. de Choiseulem, który zapewniał go, że nie popiera detronizacji Stanisława Augusta. We wrześniu 1771 był w Wiedniu, w październiku 1772 w Neapolu, we wrześniu 1773 ponownie w Wiedniu, skąd, jak się wydaje, po dłuższej przerwie w korespondencji napisał do Stanisława Augusta, posyłając mu sztychy z malowideł watykańskich Rafaela.
Data powrotu R-ego do Polski nie jest znana. Na pewno był w Warszawie w sierpniu 1774, lecz udział w ówczesnym życiu politycznym, wyrobione już stosunki z posłem rosyjskim O. Stackelbergiem dowodzą, że przybył tam wcześniej. Starał się wówczas o otrzymanie jednego z 8 starostw, które sejm miał dać na własność królowi. Gdy jednak liczba ich zredukowana została do 4, R. starostwa nie dostał, a danym królowi starostwem bohusławskim, którego R. był posesorem, obdarowany został bratanek króla Stanisław Poniatowski. R. pozostał jednak przy jego posesji, ponadto król obciążył swój skarb płaceniem kwarty ze starostwa, wynoszącej od r. 1775 ok. 55 tys. zł. W r. 1775 R. przyjął propozycję Stanisława Augusta, by objąć po zmarłym 6 II t. r. Kazimierzu Karasiu zwierzchnictwo dworu królewskiego. W tym charakterze R. przybrał tytuł «grand maître» i miał ambicję, by odgrywać rolę najbardziej zaufanego człowieka króla, nieformalnego pierwszego ministra. Stanisław August, jak twierdzi w swych „Pamiętnikach”, chciał ulegalizować pozycję R-ego, powierzając mu urząd marszałka nadwornego kor. W istocie była to inicjatywa samego R-ego, który pragnął również uzyskać dla tego urzędu jurysdykcję nad całym personelem dworu królewskiego. Dzięki usilnym staraniom R-ego, a zwłaszcza dobrym jego stosunkom ze Stackelbergiem, włączono do uchwał sejmowych konstytucję „Marszałkostwa nadworne obojga narodów” oddającą królowi wyłączne prawo obsadzania tych urzędów i jednorazowo uchylającą zakaz dawania dwóch urzędów ministerialnych osobom tego samego nazwiska. Chodziło bowiem o to, że hetmanem polnym kor. był Seweryn Rzewuski (zob.), R. musiał się jednak opłacić Stanisławowi Bielińskiemu, któremu cedował marszałkostwo nadworne Franciszek Wielopolski. Nominację otrzymał 4 VIII 1775.
R. objął również zarząd skarbu królewskiego odsuwając od niego podskarbiego nadwornego kor. i tzw. Kamerę, która została rozwiązana. W administracji skarbu królewskiego pozostali dawni urzędnicy, ale R. podporządkował ich swej kancelarii, oddając także w jej bezpośrednią gestię część wpływów i rozchodów tego skarbu. Arbitralność R-ego doprowadziła do zatargów z Komisją Skarbową Kor. w sprawach jej wpłat do skarbu królewskiego oraz do permanentnych pretensji i sporów między R-m a równie autorytatywnym podskarbim nadwornym lit. Antonim Tyzenhauzem, zarządzającym tzw. kasą litewską skarbu królewskiego. Mimo mediacyjnych działań króla i zawarcia formalnego układu rozgraniczającego kompetencje i obowiązki kasy lit. i kasy warszawskiej nieporozumienia nie wygasły i R. należał do zdecydowanych przeciwników Tyzenhauza. Zapewne około 1775 r. projektował założenie «kompanii» mającej na celu fabrykację tytoniu i handel nim. W r. 1776 odebrał polskiemu przedstawicielowi dyplomatycznemu w Wiedniu Szymonowi Corticellemu prowadzenie w imieniu skarbu królewskiego pertraktacji z Austrią w sprawach solnych i kontynuował je przez swoich pełnomocników. Dokładny przebieg i rezultaty tych pertraktacji nie są znane. W bliżej niewiadomych okolicznościach R. wszedł w kontakt z ambasadorem francuskim w Wiedniu L. de Breteuil. Utrzymywał z nim przez kilka lat korespondencję (na pewno w l. 1775–8) starając się tą drogą stworzyć łączność między Stanisławem Augustem a dworem francuskim. W kwietniu 1775 R. został konsyliarzem w pierwszym komplecie Rady Nieustającej, formalnie mianowanym przez Stanisława Augusta, który lansował go na to stanowisko już w sierpniu 1774. Cieszył się zaufaniem Stackelberga i często pośredniczył między nim a królem, zbliżył się wówczas również do Augusta Sułkowskiego. Był zdecydowanym zwolennikiem uczynienia z Rady Nieustającej istotnego organu władzy i wzmocnienia politycznej pozycji króla, któremu doradzał przyjęcie twardej postawy wobec przeciwników. Mobilizowało to przeciw niemu nową antykrólewską opozycję magnacką. R. stał się obiektem ataków jej propagandy. Największym jego wrogiem był hetman F. Ks. Branicki, który uważał, że R. dyskredytował go u króla.
Latem 1775 zastępował R. w urzędowaniu nieobecnego wówczas w Warszawie marszałka wielkiego kor. Stanisława Lubomirskiego. W r. 1776 był jednym z reprezentantów Polski w rokowaniach z posłem austriackim K. Reviczkym i rezydentem pruskim G. Benoît o zwrot terytoriów, które Austria i Prusy zagarnęły ponad ustalenia traktatu rozbiorowego. Wobec nieustępliwości R-ego Fryderyk II myślał o przekupieniu go. R. był jednym z kierowników akcji stronnictwa królewskiego w okresie sejmików poselskich 1776 r. Przystąpił do zawiązanej 23 VIII 1776 w Radzie Nieustającej (na trzy dni przed otwarciem obrad sejmowych) konfederacji i został wybrany na jednego z jej konsyliarzy. Na sesji sejmowej 6 IX głosując za przyjęciem konstytucji „Objaśnienie ustanowienia Rady Nieustającej przy boku naszym” wzmacniającej jej władzę oświadczył: «pierwszy krok czynię do wyjścia z przepaści, w którą nas wprowadziła anarchia». Stanowiło to replikę na wcześniejszą wypowiedź hetmana S. Rzewuskiego: «stojemy nad przepaścią, Prześwietne Stany, i krok nam tylko uczynić trzeba, abyśmy zginęli. Dajmy tylko więcej władzy Radzie Nieustającej, a już będzie po Rzeczypospolitej». Na sesji 23 IX przemawiał R. za przyjęciem konstytucji „Powinności i władza departamentów w Radzie przy boku naszym Nieustającej…”, znoszącej niemal całkowicie władzę hetmańską. Na sesji 2 X oddał do laski głos przeciw lansowanemu przez Tyzenhauza i następnie uchwalonemu projektowi odrębnej dla W. Ks. Lit. konstytucji odsyłającej do Trybunału sprawy z komisji sądowych wyznaczonych przez sejm 1773–5. Na sesji 10 X w dyskusji nad podatkami uznał za najlepszy «podatek jedynie do intrat regulujący się», ale na razie proponował nową lustrację dotychczasowych, zwłaszcza podymnego. Na sesji 24 X zgłosił projekt powszechnego zinwentaryzowania dochodów z dóbr szlacheckich oraz wszelkich zobowiązań kredytowych w celu uchwalenia na przyszłym sejmie podatku od nich płaconego przez właścicieli lub rozłożonego na ich poddanych. Projekt spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem sejmujących i R. na tejże sesji go wycofał. Na sesji 21 X poparł projekt konstytucji „Ubezpieczenie długów naszych królewskich” gwarantującej spłatę pożyczki królewskiej zaciąganej u bankierów holenderskich. Dn. 30 X sejm wybrał R-ego ponownie na konsyliarza Rady Nieustającej.
W okresie wojny o sukcesję bawarską R. był zwolennikiem aktywnego działania Polski po stronie spodziewanej koalicji rosyjsko-pruskiej w nadziei na odzyskanie Galicji. W grudniu 1778, gdy wydawało się, że Rosja poprze militarnie Prusy i Stanisław August w porozumieniu ze Stackelbergiem przygotowywał konfederację, R., wg rezydenta pruskiego F. Blanchota, był jednym z kandydatów na jej marszałka. W R-m widział Blanchot prusofila skłonnego do odstąpienia Prusom Gdańska. Stackelberg twierdził wówczas, że R. wraz z kanclerzem Andrzejem Młodziejowskim jest jego przedstawicielem przy królu i kontroluje go. Gdy Tyzenhauz opóźniał przypadającą na 1 II 1780 spłatę raty pożyczki holenderskiej, R. założył z własnych pieniędzy 17 tys. dukatów. Dało mu to atut przeciw Tyzenhauzowi, którego sytuacja finansowa w następnych miesiącach pogarszała się coraz bardziej. W obliczu jego niewypłacalności Stanisław August skłonił się do odebrania Tyzenhauzowi dwunastoletniego kontraktu dzierżawnego na ekonomię lit. (upoważniała go do tego podpisana przez Tyzenhauza 27 IV 1780 asekuracja, w której zobowiązał się do rezygnacji z kontraktu w razie niewypłacalności) i 23 VII podpisał dokument oddający te ekonomie R-emu w trzyletnią dzierżawę. Przeciw Tyzenhauzowi popierał wówczas R-ego Stackelberg, a radą i pomocą przy «deposesji» podskarbiego w Grodnie służył bp Józef Kossakowski. W nagrodę R. wypuścił mu w dzierżawę ekonomię olicką. R. nie przejął po Tyzenhauzie kierownictwa stronnictwa królewskiego na Litwie, a zarząd ekonomii powierzył swemu zaufanemu Tomaszowi Uruskiemu. W ekonomiach wprowadził niewielkie zmniejszenie świadczeń chłopskich, wstrzymał prowadzone na dużą skalę inwestycje budowlane, których celowość krytykował. Nie interesował się manufakturami grodzieńskimi, które stopniowo upadały. R. zrezygnował też z utrzymywania grodzieńskich przedsięwzięć kulturalnych Tyzenhauza: szkoły lekarskiej, teatru, a później i szkoły kadeckiej. W r. 1781 odebrano R-emu zarząd skarbu królewskiego przez powołanie (11 V 1781) Komisji Ekonomicznej Skarbu JKMci pod przewodnictwem Michała Mniszcha. Do decyzji tej obok oddziaływania brata królewskiego Michała Poniatowskiego, niechętnego R-emu, protektora Tyzenhauza, przyczyniła się opinia, że R. nadmiernie rozbudował wydatki dworu królewskiego. Stanisław August uznał też, że R. zraża do siebie ludzi, pośrednio więc i do króla, swą nieprzystępnością oraz cudzoziemskim, sybaryckim i dziwacznym stylem życia. R. odebrał ustanowienie Komisji Ekonomicznej jako afront. Już w marcu 1782 rozchodziły się pogłoski, że zamierza zrezygnować z dzierżawy ekonomii. Latem t. r., gdy marszałek wielki kor. Stanisław Lubomirski poważnie zachorował, było wiadomo, że zwyczajowy awans marszałka nadwornego kor. napotka na trudności. R. szukał protekcji w Petersburgu, zwłaszcza u Potemkina, próbując dotrzeć doń m. in. przez pośrednictwo dworu wiedeńskiego. Po zgonie Lubomirskiego (12 VIII 1783) król przeforsował oddanie laski wielkiej kor. marszałkowi nadwornemu lit. Michałowi Mniszchowi. R. otrzymał ją tylko na krótko zobowiązawszy się do natychmiastowego jej złożenia. W t. r. po wygaśnięciu 30 VI 1783 trzyletniego kontraktu R-ego, dzierżawę ekonomii lit. przejął Stanisław Poniatowski. Odtąd R. usunął się całkowicie z życia publicznego. Obrażony na Stanisława Augusta nie brał jednak czynnego udziału w tzw. opozycji magnackiej, z którą związany był bliski R-emu młodszy brat Kazimierz. Na przedsejmowym sejmiku podolskim w sierpniu 1788 drobna szlachta z dóbr R-ego wspierała Kazimierza Rzewuskiego dowodzącego tam partią antykrólewską. Losy R-ego po 1783 r. są mało znane. Stanisław August 29 XI 1788 informował Filipa Mazzeiego, że R. od czterech lat mieszka w Paryżu. Zaostrzenie sytuacji rewolucyjnej we Francji skłoniło go do wyjazdu 12 X 1789 do Nicei. W późniejszych latach przebywał w Toskanii (na pewno w 1793 r. i na początku 1794) oraz zapewne w Wiedniu.
R. uchodził za człowieka bardzo bogatego i – mimo wystawnego życia – zachowującego nienaruszoną fortunę. Składniki jej nie są znane. Od 2 VI 1766 był posesorem star. bohusławskiego. Od połowy r. 1792, wobec drastycznego zmniejszenia dochodów skarbu królewskiego, zarządzająca nim Komisja Ekonomiczna wstrzymała płacenie za R-ego kwarty. W l. n. R. domagał się jednak kontynuowania tej łaski. W 2. poł. 1797 r. obliczał swe pretensje na sumę 778 tys. złp., wliczając w to zwiększone przez Sejm Czteroletni obciążenia podatkowe starostwa. Proponował, aby Stanisław August wyjednał u cara Pawła I bonifikację w postaci «przywileju dziedzictwa na małe wioski starościńskie, które razem 490 dusz wynoszą, a które są we środku dóbr jego [R-ego] dziedzicznych Nowy Konstantynów zwanych». Roczne dochody ze star. bohusławskiego szacowane były w l. 1781–2 na 20 tys. dukatów. Od 6 IX 1771 R. był posesorem star. drohowyskiego, z którego dochód roczny szacowano na 10 tys. dukatów. Starostwo to, znajdujące się przez wiele lat w posiadaniu zmarłego w r. 1769 ojca R-ego, odstąpił mu krewny żony Ignacy Benoe.
Wg współczesnych R. był człowiekiem bardzo wykształconym (E. Lehndorff), niezwykle uprzejmym i rozumnym (opinie zasłyszane przez J. Bernouilli). Najbardziej rzucały się w oczy jego ekstrawagancje w stroju i zwyczajach («rozpoczyna dzień, gdy inni udają się na spoczynek» – Lehndorff), sybarytyzm, cudzoziemszczyzna, niezwykłe przywiązywanie wagi do wystawności otoczenia i elegancji ubioru. Stanisław August twierdził, że R. chciał naśladować stylem życia księcia V. Kaunitza i N. Panina. Przejaskrawione zapewne anegdoty o R-m trafiły do późniejszych pamiętników (A. Magiera, K. Koźmiana). R. miał też opinię człowieka wyniosłego i celebrującego swe stanowisko. Ignacy Krasicki na wieść o końcu jego kariery pisał do brata Antoniego: «czyżby też to kto śmiał wywróżyć przed kilką laty, kiedy przez garderobę na audiencją przepuszczano do pana ministra». Nieżyczliwy R-emu saski rezydent w Warszawie A. Essen pisał o nim 23 V 1776: «Pasjonuje go przewodzenie […]. Nie jest lubiany w kraju; kocha tylko siebie, swoje wygody i dostatki; będąc zadowolonym z siebie gotów jest porzucić króla przy pierwszej okazji i rozpocząć swe podróże i swe dąsy». Dla F. Mazzeiego, który R-ego poznał w Paryżu, był to «un égoïste parfait». Również Stanisław Wodzicki zapamiętał go jako «zimnego egoistę». R. zmarł w Pizie w r. 1800, zapewne we wrześniu.
Od 21 V 1758 R. był żonaty z Julianną, córką Rafała Skarbka, star. sołotwińskiego, i Magdaleny Benoe, córki instygatora kor. Pawła (zob.), dziedziczką dóbr Bursztyn. Potomstwa nie miał.
Portret pędzla J. Ch. Lampiego w Lwowskiej Galerii Obrazów, reprod. w: Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki…; Portret wspólny z bratem Kazimierzem – miedzioryt Samuela Kütnera wg obrazu pędzla A. Maroniego (w zbiorach Muz. Nar. w Kr., Oddz. Czapskich), wielokrotnie reprod.; – Estreicher; Finkel; Słown. Geogr. (Bohusław); Boniecki (pod Benoe); Kossakowski, Monografie, II, III; Pułaski, Kronika; – Askenazy S., Misja petersburska Franciszka Rzewuskiego, Spraw. AU, XII nr 10, Kr. 1907; Chevalier A., Claude-Carloman de Rulhière, Paris 1939; Dębicki L., Puławy, Lw. 1889 IV 116; Hoensch J. K., Sozialverfassung und politische Reform, Köln 1973; Feldman J., Na przełomie stosunków polsko-francuskich 1774–1787, Kr. 1935; Kisielewski W. T., Reforma książąt Czartoryskich na sejmie konwokacyjnym, Sambor 1880; Konopczyński W., Geneza i ustanowienie Rady Nieustającej, Kr. 1917; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909–11; tenże, Sejm grodzieński 1752 r., Lw. 1907; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970–1; tenże, Z literatury polemiczno-sądowej XVIII w., „Ateneum Wil.” T. 5: 1928; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, Kr. 1898; Łubieńska C., Sprawa dysydencka 1764–1766, W. 1911; Łukowski G. T., The Szlachta and the Confederacy of Radom, Romae 1977; Michalski J., Polska wobec wojny o sukcesję bawarską, Wr. 1964; tenże, Problematyka aliansu polsko-rosyjskiego w czasach Stanisława Augusta. Lata 1764–1766, „Przegl. Hist.” T. 75: 1984 z. 4; tenże, Sejmiki poselskie 1788 r., tamże T. 51: 1960 z. 2; Morawski K. M., Ignacy Potocki, W. 1911; Nieć J., Młodość ostatniego elekta, Kr. 1935; Rybarski R., Skarbowość Polski w dobie rozbiorów, Kr. 1937; Solov’ev S., Istorija Rossii, S. Pet. [b. r. w.] XXVI, XXVII, XXIX; Wierzbicka-Michalska K., Aktorzy cudzoziemscy w Warszawie w XVIII wieku, Wr. 1975; Wilder J. A., Traktat handlowy polsko-pruski z r. 1775, W. 1937; – Akta grodzkie i ziemskie, XXIII, XXV; Diariusz sejmu convocationis, W. 1764; Diariusz sejmu… pod związkiem konfederacji generalnej, W. 1776; Diariusz sejmu… 1778 r., W. 1779; Diariusze sejmowe z w. XVIII, III; Joseph II und Graf Ludwig v. Cobenzl. Ihr Briefwechsel, Hrsg. A. Beer, J. Fiedler, Wien 1901; Kitowicz J., Pamiętniki, W. 1971; Konarski S., O skutecznym rad sposobie, cz. 2, W. 1761; Kossakowski J., Pamiętniki, W. 1891; Krasicki I., Korespondencja, Wr. 1958; Lettere di Filippo Mazzei alla corte di Polonia, Bologna 1937; Lettres de Philippe Mazzei et du roi Stanislas-Auguste de Pologne, T. 1, Roma 1982 (T. 2 i 3 przygotowane do druku w Istituto Storico Italiano per l’Età Moderna e Contemporanea w Rzymie); Lubomirski S., Pod władzą księcia Repnina, W. 1971; Magier, Estetyka Warszawy; Materiały źródłowe do dziejów kultury i sztuki XVI–XVIII w., Zebrał i oprac. M. Gębarowicz, Wr. 1973; Matuszewicz, Diariusz; Mémoires du roi Stanislas-Auguste; Naruszewicz A., Korespondencja, Wr. 1959; Niemcewicz J., Pamiętniki czasów moich, W. 1957; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Politische Correspondenz Friedrichs des Grossen, Berlin 1920 XXXVIII; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963; Sbornik imp. russ. ist. obščestva, LVII i LXVII; Warszawski teatr Sułkowskich, Wr. 1957 (w indeksie pod różnymi hasłami i poplątany ze Stanisławem Lubomirskim); Wodzicki S., Wspomnienia, Kr. 1873; Zaleski M., Pamiętniki, P. 1879; – AGAD: Arch. Kameralne III 160, 163, 164, 168, 272, 1119, 1187, Arch. Królestwa Polskiego pudło 89 karton II nr 42, pudło 91 karton VII nr 12, Arch. księcia Józefa Poniatowskiego i M. T. Tyszkiewiczowej 399, Arch. Publiczne Potockich 279a/366, 310, Arch. Roskie L 29, Arch. Tyzenhauzów D 26/40, H 2, Korespondencja Stanisława Augusta 9 a, Księgi Kanclerskie 19, Zbiór Popielów 50, 51, 52, 64, 84, 88, 92, 98–101, 114, 329, 387–389, 404; Arch. du Ministère des Affaires Etrangères w Paryżu: Correspondance Politique. Autriche 328–330, Pologne 309; AP w Kr.: Arch. Podhoreckie I 2/78, II 2/5, 96, 165; B. Czart.: rkp. 653, 667, 708, 716, 718, 817, 856, 929; B. Jag.: rkp. 6147 t. 13, 7874; B. Ossol.: rkp. 12538, 14161; B. PAN w Kr.: rkp. 1649, 1826; B. Pol. w Paryżu: rkp. 70; Deutsches Zentralarchiv w Merseburgu: Geheimes Staatsarchiv Rep. 9 F. 27–202, Rep. 96 F. 48 b; Sächsisches Landes-Hauptarchiv w Dreźnie: loc. 3566; Haus-Hof und Staatsarchiv w Wiedniu: Staatskanzlei, Polen II 38–40 i 44 (relacje F. Thuguta z r. 1782); Materiały zagraniczne wykorzystane dla lat 1775–1776; – Nie zostały wykorzystane archiwalia Rzewuskich, wyzyskane częściowo jedynie przez S. Askenazego, znajdujące się niegdyś w Archiwum Karola Lanckorońskiego w Rozdole (obecnie w Centralnym Archiwum Historycznym we Lwowie).
Jerzy Michalski